كوه خواجه در سی كیلومتری جنوب زابل قرار دارد و در میان دریاچه مقدس هامون به طرز شگفتی خود نمایی میكند. این كوه از سنگهای سیاه بازالتی تشكیل شده است. سلسله بناهای موجود در این كوه شامل یك بنای عظیم ،آتشكده ،دو قلعه خشتی،بقایای راه قدیمی،حصارهای مختلف ،قبور سنگی و چند زیارتگاه اسلامی نیز در كوه خواجه وجود دارد.این كوه نزد زرتشتیان،مسلمانان ومسیحیان مقدس است. در میان آثار این كوه كاخ اشکانی، گچبریها و نقاشیهای آن ارزش تاریخی زیادی دارند.
یکی از مهمترین آثار باستانی ایران بر روی یک بلندی در دل هامون جای گرفته است. زمانی این مکان، که به کوه خواجه موسوم است، همچون جزیره در میان هامون بود ولی اینک در بستر خشک دریاچه تشنه، جاده است که ما را به آن می رساند…آثار باستانی متعلق به دوره اشکانیان و ساسانیان در این مکان مقدس حکایت از تمدن کهن سیستان دارد.
تنها ارتفاع دشت سیستان یک توده بازالتی شکل از سنگ بازالت سیاه است. این کوه در دوران سوم زمین شناسی شکل گرفته و به شکل ذوزنقه است. کوه اوشیدا به معنی کوه سحر گاهی یا کوه سوشیانت که نام منجی آخر الزمان زرتشیان است در ۳۵ کیلومتری شهرستان زابل واقع شده است که در بین سه دین بزرگ دنیا زرتشتی، مسیحیت و اسلام مقدس است.
بر اساس باورهای زرتشتی منجی آخر الزمان آنها از آبهای دریاچه کیانسیه و یا دریاچه هیرمند که بخشی از آبهای آن پیرامون کوه اوشیدا جریان دارد توسط دوشیزه ای از خاندان پاک و بهی با نطفه زرتشت که در آبهای این دریاچه وجود دارد بارور می شود و منجی آخر الزمان، سوشیانت رو بدنیا می آورد. بر اساس این باور زرتشتی سیستانیان تا قبل از انقلاب دختران خود را طی مراسمی وارد این آب می کردند تا شاید افتخار باوری منجی به دختران آنان برسد، و البته این رسم دیرین چند سال اخیر اجرا نمی شود.
کوه اوشیدا و یا همان کوه خواجه در بین مسیحیان هم مقدس است. در ترجمه لاتین انجیل، انجیل متی آمده است که ستاره بر فراز کوهی در شرق حلول کرده که بدنیا آمدن منجی در بیت الحم را بشارت داده. مغان یا همان روحانیون زرتشتی بر اساس یک پیشگویی هر سال پس از کوبیدن غلات روزهای ۱۳ و ۱۴ فروردین بر فراز این کوه می رفتند تا شاید ستاره وعده داده شده را ببینند. گفته می شود در زمان سه مغ به نامهای گاسپار، بالتازار و ملیکور این ستاره دیده می شود و آنان با راهنمایی ستاره به سرزمین بیت الحم رهسپار می شوند و آنجا می بینند که پیشگویی درست بوده و حضرت عیسی از دامان دوشیزه ای باکره متولد شده . اینچنین مغان خود جز مبلغین مسیحی می شوند و به پاکی حضرت مریم شهادت می دهند.
کوه خواجه همچنان در بین مسلمانان هم مقدس است چرا که مدفن خواجه مهدی از نواده گان امام علی است طبق روایات مردمی خواجه مهدی در قرن دوم هجری والی کرمان بود که در سفری وارد سیستان شد که توسط سارقین سمرقند به شهادت رسید و از انجا که بهترین نقطه و مرتفع ترین نقطه دشت سیستان که کوه خواجه است، وی را بر فراز کوه بردند و در ضلع شمالی کوه دفن کردند و از آن به بعد این کوه به اسم کوه خواجه مهدی و به تدریج کوه خواجه تغییر نام پیدا کرد.
کوه خواجه به لحاظ داشتن آثار تاریخی حائز اهمیت است. آثاری که در اواسط دوران اشکانی و ساسانی و همچنین آثار دوران متأخر اسلامی شکل گرفته است. مهمترین و ارزشمندترین اثر کوه خواجه کهن دژ است. کهن دژ در اصطلاح معماری به قلعه ای بزرگ و یا شهری کوچک اطلاق می شود.
کهن دژ دارای چندین حصار است پلان آن دایره ای شکل است و شاخصه های معماری دوران اشکانی و ساسانی مانند طاق گنبد ایوان و نیم ستونهای چسبیده به دیوار را دارد.
به کهن دژ تخت جمشیدی از خشت و گل لقب داده اند چرا که تمام آن به علت شرایط اقلیمی منطقه، از خشت و گل ساخته شده است. البته نظریه دیگری که وجود دارد این است که سازندگان این قلعه به دلیل قداست کوه نمی خواستند شکل ظاهری آن از بین برود. بنابراین تمام قلعه را از خشت و گل می سازند.
بهترین نقاشی های دوره اشکانی و تنها نقاشی های این دوره از این قلعه بدست آمده است. شاخص ترین نقاشی ها با موضوعات شاه و شه بانو که تصویر زن را اولین بار می بینیم (دوره هخامنشی تصویر زن هیچ‌کجا نداریم) گندوفار پادشاه بخش شرقی ایران و تصویر سه مغ و مرد فولوت زن. نقاشی ها سال ها پیش از این مکان خارج و در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری میشود. عکس های آرشیوی از نقاشی ها در زیر ملاحظه می شود.
تنها نقش برجسته گلی در سطح جهان از این قلعه به دست امده آست. تزیینات گچی و گچبری از آثار هنری دیگری است که از این قلعه تاریخی به دست آمده است.
کهن دژ را منسوب به سورن می دانند که حکومت بر شرق ایران به دلیل لیاقتها و رشادتهایی که در جنگ با رومیان داشته به ایشان اعطا شد و سیستان مرکز حکومت خاندان سورن بود.
دو اثر دیگر از دوران ساسان در این کوه است که کاربری آنها به دلیل عدم انجام فعالیتهای باستان شناسی نامعلوم است بنای کوک کُه زاد و بنای چهل دختر. کوه خواجه در شاهنامه به نام کوه سپند ذکر شده است و اولین جنگ رستم با فردی به نام کوک که زاد در پای این کوه اتفاق می افتد.
لازم به توضیح هست دریاچه هیرمند بزرگترین دریاچه اب شیرین فلات شرق ایران است که رودخانه هیرمند که از کوههای بابان در افغانستان سرچشمه می گیرد و پس از طی ۱۲۰ کیلومتر وارد ایران می شود رودخانه هیرمند به سه بخش هامون هیرمند که کلا داخل خاک ایران آبهای ان جریان دارد، هامون صابوری که نیمی از آبهای ان داخل ایران جریان دارد و هامون پوزک که تماماً آبهای آن داخل افغانستان است تقسیم می شود. تالاب هامون بخشی از آبهای این دریاچه است که پیرامون کوه خواجه شکل گرفته است.