شبستان در مساجد بسته جای آن کارکرد فصلی دارد.اگر بلندای آن کم باشد مناسب برای فصل زمستان،و اگر بلندای آن زیاد باشد برای تابستان مناسب است. برخی از شبستان ها برای هر دو فصل گرم و سرد کاربرد داشته است. مسجد مشیر دارای سه شبستان و مسجد نصیرالملک دارای دو شبستان است.بنظر الگوی هر دوی آنها،مسجد وکیل شیراز است اما معمار هر کدام سعی کرده اند ظرافت های خاصی به آن بیافزاید.شبستان غربی مسجد مشیر چهارگوش کشیده و شمالی-جنوبی است.شش دهانه شمالی جنوبی و سه دهانه شرقی-غربی،هجده دهانه شبستان غربی مسجد مشیر را شکل داده اند.همانند مسجد وکیل در پشت ایوان غربی سه دهانه شبستان جای میگیرد و ستون های سنگی شبستان با نقوش شیار های مارپیچ حجازی شده است.پوشش آسمانه شبستان کاربندی های دوازده و شانزده است و دهانه روی محراب کاربندی پرکار شانزده دارد.شبستان سمت قبله مسجد مشیر با توجه به پشت به آفتاب بودن فضایی تابستانی است.و برای خنک نمودن آن تعدادی روزن در دیوار های آن تعبیه شده است.شبستان دارای پنج دهانه شرقی-غربی و در دهانه شمالی-جنوبی است که مجموعا ده چشمه را تشکیل داده است.در آسمانه آن از کاربندی شانزده و هجده بهره گیری شده است.شبستان شمالی مسجد مشیر در پشت ایوان شمالی و غرفه های آن قرار گرفته است.این شبستان دارای دو دهانه شمالی-جنوبی و پنج دهانه شرقی-غربی است که مجموعا ده چشمه را تشکیل داده است.از نکات جالب این فضا وجود یک شاه نشین در ضلع شرقی آن است.این شاه نشین در حد فاصل چاه خانه و شبستان جای گرفته است و بقایای ارسی پر کاری در آن به جا مانده است.احتمالا این شبستان و شاه نشین آن فضای خصوصی تر و معتبر تر مسجد بوده،پوشش دهانه مرکزی آن کاربندی بیست و دهانه های دیگر کاربندی دوازده و شانزده می باشد.
در مسجد نصیرالملک در شبستان غربی شاهکار بی نظیر معماری ایرانی جای گرفته است.معمار اشکالات موجود در شبستان مسجد وکیل را در اینجا حل نموده است.این شبستان دارای هفت دهانه شمالی-جنوبی و سه دهانه شرقی-غربی است و مجموعا بیست و یک چشمه تاق دارد.چهارده ستون سنگی حجاری شده با ظرافت های ویژه سرزمین فارس همانند مسجد وکیل و مسجد مشیر در شبستان جای گرفته است.کاربندی های پرکار،شبکه های چوبی،شیشه های رنگی،کاشی کاری های بدنه شبستان کاشی و معقلی عرقچین کاربندیها،از شاهکار های بی نظیر این شبستان است.
ستون های هر سه مسجد وکیل،مشیر و نصیرالملک دارای شیار های مارپیچ موازی هم می باشند که به تدریج تکامل یافته اند.در دو مسجد وکیل و مشیر این شیار ها با خطوط عمودی از پایین بالا آمده،بصورت مارپیچ به دور ستون می گردند و در بالای ستون نیز تبدیل به خطوط عمودی شده و به سر ستون ختم می شوند.در مسجد نصیرالملک در پایین ستون یک گیلویی یا حلقه بر جسته افقی کار شده است و بدین ترتیب اجزای داخل بدنه ستون در یک قالب قرار میگیرند.روی حلقه برجسته چندین گلدان جای می گیرند و از داخل این گلدان ها ساقه های مارپیچ بدنه ی ستون بالا می آیند،به چند حلقه افقی بسته می شوند و سپس به گل های بر کنگری سر ستون می رسند.این دقت و ظرافت در تکمیل هنر گذشتگان اثری ارزشمند را به وجود آورده است.
نکته دیگر قابل توجه در این شبستان کاربرد یکسان کاربندی بیست و دو در پوشش هاست.در پوشش شبستان های مسجد وکیل و مشیر از چند نوع کاربندی بهره گرفته شده است و کاربندی روی چشمه محراب پر کار تر از سایر آن هاست.اما پوشش های شبستان مسجد نصیرالملک همه یکسانند.و فقط در بافت داخلی عرقچین ها تغییرات مشاهده می گردد.معمار از دو نوع آرایه در عرقچین ها بهره گرفته است.چشمه های میانی که روی محور قبله جای گرفته اند با کاشی های هفت رنگ آراسته شده اند و چشمه های کناری با معقلی کار شده است و به این ترتیب معمار به هدف نشان دادن اهمیت محور قبله دست یافته است.
شبستان غربی فضایی زمستانی است و نور صبح زمستان را تا نزدیکی ظهر جذب می نماید.معمار از این موضوع برای جلوه دادن بیشتر به شبستان و طراحی فضایی با رنگهای شاداب بهره برده است.ترکیب بسیار زیبای قالبهای چند رنگ ایرانی در کف شبستان،بدنه آجری و کاشی کاری شده،ستونهای سنگی گندمی رنگ،معقلی ها،کاربندیها و کاشی های رنگی آن این شبستان را به یکی از زیباترین شبستانهای مساجد ایرانی تبدیل نموده است.
پیام های معنوی در قالب آرایه های گوناگون
مسجد ذاتا در هر شکلی که ساخته شود پیام معنوی خاص خود را دارد.«اینجا سجده گاه مومن است اینجا مانند آب است برای ماهی.آنچنانکه ماهی بدون آب می میرد مومن بدون مسجد معنا ندارد.»
(کتیبه ای در مسجد وکیل).
معمار مسجد در به وجود آوردن فضایی آرام که بتواند پیوند دو عالم را میسر نماید از ابزار های گوناگون بهره می گیرد.در این طراحی هندسه نقش اساسی را ایفا میکند.در نشان دادن وحدانیت و ترجمه شکلی آن از هندسه در قالب نقوش بهره می گیرد.خطی فرضی به سوی قبله فضا های گوناگون را آرایش می دهد.همه اجزای هستی مانند ستارگان،خورشید،غرفه های بهشتی،درختان بهشتی،طبقات آسمانی و هر آنچه مربوط به دو عالم است بصورت تجریدی نشان داده شده اند و همگی رو به سوی یک نقطه دارند و آن نقطه ترجمه هندسی وحدانیت است.این پیام رسانی از ورودی بنا آغاز می گردد در مسجد مشیر آیات مبارکه سوره کوثر و در مسجد نصیرالملک آیات مبارکه سوره حمد نقش بسته اند.هشتی مکانی است که دنیای خارج را به عالم پر معنای درون مسجد پیوند می دهد.در مسجد مشیر پوششی خوابیده آن در مرکز به یک شمسه یا خورشیدی می رسد و در رئوس آن نام مبارک حضرت علی (ع)نقش بسته است.در مسجد نصیرالملک بدنه رو به روی ورودی با یک قاب بزرگ آراسته شده است.همه جای مسجد پر از پیام های قرآنی است.معمار در هر جایی که سطحی مناسب داشته پیام رسانی خود را انجام داده است.محراب شبستان های نیز آراسته به کتیبه های گوناگون است.شخصیت معمار و اجتماع وی و پیوند آنها با عالم معنا در همه جا به چشم می خورد.
منبع:کتاب هویت شهری شیراز