مشکلات یاد شده ریشه هاي گوناگونی داشته و از جهات مختلف قابل بررسی است. یکی از جنبه ها که هم علت و هم معلول بسیاري از معضلات شهري است، وجود شهر کهن در دل شهر امروزین است. ماهیت ویژه شهر کهن و بافت هاي شهري فرسوده، هر گونه بی توجهی به آن را از جهات مختلف مردود می سازد؛ از جهت اقتصادي: چون داراي امکانات بالقوه اي اعم از زیر ساختی و روساختی است؛ از جهت فرهنگی: چون خاستگاه شهر امروزي ویادگاري از فرهنگ و تاریخ پیشین است؛ از جهت اجتماعی: زیرا چه در صورت متروك شدن و چه تراکم کاربري هاي نامناسب، بخشی از جامعه و ضامن زندگی انسانها می باشد؛ از جهت کالبدي: چون با وجود همه فرسودگی هنوز داراي ارزشهاي معماري و شهرسازي یکتایی است. در مجموع آنکه حتی در صورت نبود ارزشهاي بالقوه و بالفعل سهم آن از گستره شهرها آنچنان در خور توجه است که نادیده انگاشتن آن منطقی نمی باشد. از این روست که از سالها پیش، بهسازي و نوسازي و بطور کلی مداخله در بافتهاي فرسوده شهرها به یکی از مسائل اساسی نظام برنامه ریزي کشورهایی که داراي پیشینه اي از شهرنشینی بوده اند تبدیل گشته است.
در کشور ایران نیز که یکی از کهن ترین خاستگاه هاي تمدن شهري است از حدود یک قرن پیش قوانینی مورد طرح و تصویب قرار گرفته و هزینه هاي مادي و معنوي در خور توجهی صرف مداخله در بافتهاي فرسوده شهري گردیده اند.این اقدامات گاه در جهت حفظ شالوده شهر کهن و گاه در جهت حذف آن عمل کرده و با چهارچوب ها و جهت گیري هاي متعددي ارائه شده اند.از آنجا که هدف مشخص و نظریه ویژه اي در این اقدامات دنبال نشده و سیاست هاي مداخله غالبا سر در گم اتخاذ شده اند، آنچه در عمل مشاهده می شود از روند تخریب تدریجی و بلاتکلیفی این بافتها حکایت دارد. این پژوهش با جمع آوري دیدگاه ها، اندیشه ها و تجربیات جهانی از یکسو و نارسایی ها و مشکلات موجود در سیاست گذاري ها و برنامه ریزي بافتهاي کهن در کشور از سوي دیگر و بکارگیري روش مناسب برنامه ریزي،سعی در یافتن و تدوین روش مناسب جهت مداخله در بافتهاي کهن شهري دارد.
در دنیاي اندیشه پردازي در مورد مداخله در بافتها و فضاهاي کهن شهري ، دو گرایش و دیدگاه عمده وجود دارد: کارکرد گرایی و فرهنگ گرایی.
در دیدگاه کارکرد گرایی اولویت با مقولات اقتصادي بوده و محتواي فرهنگی از جایگاه مناسبی برخوردار نیست و در دیدگاه فرهنگ گرایی برعکس، شرایط و ارزشهاي فرهنگی عامل غالب در شکل دهی فضا تلقی می شوند. ارزش گذاري بیش از حد به گذشته از مشخصات بارز این تفکراست. دیدگاه کارکرد گرا فضاهاي شهري کهن را از دید مصرفی نگریسته، پس به دگرگونی آن اعتقاد دارد، در حالیکه دیدگاه فرهنگ گرا به این فضاها به دید موزه می نگرد و از این رو امر به حفاظت می نماید. دیدگاه کارکرد گرا معمولا با انقطاع گرایی ، به معناي قطع روند تاریخی و دیدگاه فرهنگ گرا با تداوم گرایی به معناي ادامه این روند همراه است. آنچه در اینجا به عنوان پیش فرض در نظر گرفته می شود، نه دیدگاه کارکرد گرا و نه دیدگاه فرهنگ گرا، بلکه تلفیقی از این دو است. بافتهاي کهن شهري پیش از هر چیز مسکن و مأواي انسانهاي ساکن در آن است. توقع ساکن شدن انسانها در محیطی که فاقد استانداردهاي زندگی شهري و بی انطباق با نیازهاي امروزي است؛دور از معیارهاي عدالت اجتماعی است. خودخواهی است که به خاطر سلایق جهانگردان و عده هایی که مجبور به زندگی در این فضاها نیستند،بافتهاي کهن را به دید موزه نگاه کرده و از هر گونه اقدام براي مداخه دوري نمود. هم زمان وجود آثاري از روزگاران قدیم، به خصوص در شرایط بحرانی نسل گمشده امروز، بسیار حائز اهمیت بوده و از بین بردن آنها با هیچ معیاري عقلانی نیست. بدین ترتیب دیدگاه موردنظر این پژوهش واقع گرایی می باشد. در این دیدگاه مداخله مجاز شمرده شده و هدف اصلی آن امروزي سازي بافتها و فضاهاي کهن شهري و احیاي مدنی با رعایت جنبه هاي تاریخی، هنري، فرهنگی می باشد.
مداخله در بافت کهن شهري در سطح بین المللی
روش و چگونگی مداخله و مواجهه با بافتها و فضاهاي شهري کهن و تاریخی بسته به زمانها و مکان هاي مختلف ، متفاوت بوده است. در سالهاي پیش از دوران صنعتی شدن کشورها روند آرام تغییر شکل و نوسازي شهرهاي تاریخی پیشین را معیارهاي ثابت فرهنگی تعیین می گردند، که در طی زمان شکل می گرفتند و ابزار فنی محدود آن روزگاران تاثیري اندكی بر آنها داشت. فرارسیدن عصر صنعتی در اوایل سده نوزدهم ، وضعی کاملاً نو پدید آورد، پیشرفتهاي فنی ابزار لازم را در اختیار نیروي دگرگون ساز انسان قرار داد تا در عرصه معماري جدید شهر نیز خود را نشان دهد. از این دوران بافت و فضاي کهن شهرها گاه به عنوان عامل ارزشی و گاه به عنوان عاملی ضد ارزشی و مانع خود را رخ می نماید.
منشور ها و قطعنامه هاي جهانی
در قرن بیستم همایش ها و کنگره هاي جهانی متعددي در باره بهسازي و نوسازي شهري برگزار شده است و محققان و متخصصان در این ارتباط سیاست ها و راهبردهاي با ارزش را ارائه نموده اند. براي اولین بار اصول حفاظت و مرمت ابنیه تاریخی در منشور آتن مشخص گردید.
بررسی و تحلیل نظریه ها، اندیشه ها، شیوه ها، سبک ها و الگوهاي متفاوت مداخله در بافت هاي فرسوده و قدیمی و سازماندهی شهري، امکان دستیابی به راهکارهاي مناسب براي زمان حال و موضع و مکان جغرافیایی مورد نظر را براي برنامه ریزان شهري فراهم می آورد .نظریه ها به طور کلی در حول سه محور عمده بهسازي، نوسازي و بازسازي قرار دارد.
نحوه مداخله و برخورد با بافت قدیم در بین کشورهاي مختلف با توجه به شرایط حاکم سیاسی، اقتصادي و اجتماعی آنها بوده است . اما در عین حال، در بعضی اصول و روشها مشترك اند. هدف از ارائه و تبیین تجارب سایر کشورها و یافتن الگوها و شیوه هاي مناسب است که با شهرهاي ایران انطباق بیشتري دارد و از طرف دیگر با بررسی تجارب گوناگون درباره مداخلات شهري به ویژه سازماندهی بافت هاي فرسوده و قدیمی، امکان دست یافتن به نگرش و دیدگاه جامع تر را فراهم می آورد.
تجارب انگلستان
بطور خلاصه تجارب انگلیس درخصوص بازسازي و بهسازي به چند اصل زیر خلاصه می شود:
- ساز و کار اقتصادي شهر، با تکیه بر فعالیتهاي اقتصادي می تواند و می باید در نوسازي بافت کهن شهري،به نفع اقشاري باشد که توسعه مبادلات و خرید و فروش را در شهر (و محله موردنظر)در دست دارند.
- دخالت در وضع بناهاي بافت در قالب تشویق مالکان به تغییر شکل کالبد و کاربري صورت می گیرد.
- بررسی بناهاي قدیمی تشکیل دهنده بافت در زمان واحد در دو سطح مختلف صورت می گیرد:
یکی در سطح بنا و دیگري در سطح مجموعه هاي بهم پیوسته ساختمانی بافت شهري. طی این دو، هم ویژگی هاي داخلی و موضعی و هم مشخصات منظر و تداوم فضاي شهري تعقیب می شود. به این نحو که در سطح بنا، ویژگیهاي عملکردي و زیبایی شناسی و در سطح محیط تداوم فضاي شهري، تراکم، شبکه هاي شهري ونحوه دسترسی و ترکیب بافت کهن و جدید مطرح می شود.
- موضوع مشارکت ساکنان شهر در تدوین مبانی فکري طراحی و نیز اجراي آن مورد توجه قرارگرفته است.دراین خصوص تناسب پیشنهادها با وضع موجود، محركهاي اقتصادي و آشنایی با صاحبان قوانین موجود اهمیت حیاتی دارد.
- بازسازي و نوسازي شهري باید متکی بر بازرگانی باشد. به عبارت دیگر عوامل تشویق کننده بایستی جهت معاصرنمودن بافت به کار برده شود تا عوامل سیاحتی رونق گیرد.
تجارب ترکیه
تجدیدحیات محلات استانبول در قالب فرآیند اصالت بخشی و در نتیجه بازسازي اقتصادي بوده و اهداف و راهکارها در محلات مختلف شهر عبارتند از:
- باز زنده سازي فیزیکی و اقتصادي در جریان فرآیند اصالت بخشی.
- باز زنده سازي خانه هاي قدیمی از طریق دخالت بخش خصوصی و مرمت ساختمانهاي قدیمی که باعث افزایش خدمات عمومی و ایجاد تسهیلات جدید براي ساکنین محلی و ارتقاي مداخله اجتماعی و فرهنگی ساکنین و ارتقاي کیفیت محیطی محله شده است.
- اجراي پروژه هاي زیباسازي درخیابانهاي اصلی و نظافت نماها با فعالیت شهرداري و دانشگاه.
- سازماندهی محلات براي فعالیتهاي فرهنگی،بنیادي
تجارب چین
فرآیند نوسازي در مناطق مسکونی قدیمی به سه طریق و بعضاً به صورت همزمان صورت می گیرد:
الف)خانه هاي قدیمی به کلی تخریب می گردند و به جاي آنها خانه هاي جدید ساخته می شود (نوسازی مناطق مسکونی به روش تخریب کامل).
این روش از متداول ترین راهبردهای نوسازی است و در شهرهایی چون پکن، شانگهای، متایژین،کوآنگ ژو، شینانگ و هاربین به اجرا درآمده است و خصوصیات پروژه های مربوط به این روش عبارتند از:
- افزایش نسبت خانه های ساخته شده برای فروش به غیر در سایت های تخریب شده نسبت به خانه های ساخته شده برای اسکان مجدد ساکنان پیشین خانه ها.
- اسکان حداقل 30% ساکنان مقیم سایت برای ایجاد تعادل در تأثیرات اجتماعی بر ساکنان.
- عدم امکان بازگشت خانوارهای قدیمی به مکان اولیه خود به دلیل افزایش قیمت واحدهای جدید و راهکارهای تحمیل.
ب) بازسازی و ترمیم ساختمان به جای تخریب کلی آن (توسعه مجدد مناطق مسکونی به روش بهسازی). این روش در شهرهای شانگهای، ورشو و ... انجام شده است.
تجربه نشان داده است که این پروژه ها معمولا سوددهی چندانی ندارد و اجرای آنها به شدت به یارانه دولتی وابسته است ولی به رغم آنکه هزینه نیروی کار پایین است، قیمت مصالح ساختمانی در چین نسبتا بالا است و بهسازی بنا نسبت به ساخت مجدد آن با صرفه تر است.
ج) تخریب کامل ساختمان مسکونی و ایجاد ساختمان های تجاری به جای آن (تبدیل کاربری مسکونی به کاربری های دیگر). در این شیوه دولت عموما ساکنان این منازل را به طور موقت در حاشیه یا حومه شهر اسکان می دهد و یا به آنها اندکی کمک مالی می نماید. با اتخاذ استراتژی سکونت در حومه شهر، سرعت ساخت مسکن و جابه جایی به حومه افزایش یافته است که از نمونه های آن نوسازی ناحیه تجاری چانگ نینگ شهر شانگهای و پروژه فایننشال شهر پکن می باشد.
به طور کلی نوسازی در چین دارای خصوصیات زیر است:
- نادیده گرفتن هزینه های اجتماعی و عدم تضمین دولت برای اسکان شهروندان جابه جا شده در مکان های نزدیک به محلات قدیمی و در نتیجه افزایش اتلاف وقت و پول ساکنان و تراکم امکانات حمل و نقل.
- شکاف طبقاتی به دلیل بالا رفتن قیمت واحدهای نوساز و اشغال مراکز شهری توسط افراد ثروتمند و پراکنده شدن افراد طبقه متوسط و فقیر به حاشیه و حومه های شهری و ایجاد شکاف درآمدی بین شهروندان.
-شکست پیوندهای اجتماعی و تأثیرات آن بر افراد سالخورده.
تجارب هنگ کنک
در منطقه اصلی شهر یعنی جزیره هنگ کنک، کلون، تسوئن وان و توای تسینگ حدود 9300 ساختمان خصوصی وجود دارد که دارای عمر بالای 30 سال هستند و در یک مدت 10 ساله تعداد آنها تا 50% افزایش خواهد یافت. برای رفع مشکلات فرسایش شهری و ارتقاء شرایط زیستی شهروندان در این مناطق، آیین نامه ای برای مجمع مسئولین نوسازی (URA) در سال 2000 تصویب شده است که خط مشی عملی جدیدی برای بازسازی شهری ارئه می دهد.
رویکردی که در مسأله بازسازی شهری مدنظر است، مردم مداری با هدف ارتقای زیستی شهروندان ساکن با اهداف زیر می باشد:
- بازسازی نواحی مورد نظر
- طراحی شبکه های جاده ای و سیستم حمل و نقل مناسب و نوین
- بهینه سازی استفاده از زمین ها
- ارتقای نواحی فرسوده و تبدیل به ساختمان های جدید منطبق با استانداردهای مدرن و سازگار با محیط زیست
- ایجاد توسعه پایدار در نواحی شهری
- تعمیر و بازسازی ساختمان های قدیمی
- حفظ و نگهداری ساختمان های تاریخی
- حفظ خصوصیات بومی و محلی
- حفظ شبکه های اجتماعی بومی
- ارائه ساخت و سازهای هدفمند برای گروه های نیازمند مثل سالمندان و معلولین
- ارائه فضاهای باز و امکانات تفریحی
- ارتقای فضای شهری با مناظر جذاب و طراحی شهری
برای بازسازی بهتر 9 ناحیه هدف در منطقه مشخص شده است و عوامل زیر برای تعیین اولویت ها مدنظر می باشد:
- قدیمی و فرسوده بودن ناحیه مورد نظر
- برخورداری ساختمان ها از امکانات بهداشتی و بررسی قرارگیری در معرض خطر آتش سوزی
- مطلوبیت شرایط زیستی شهروندان
- بررسی اینکه با بازسازی تغییری در محل حاصل شود یا خیر
- بررسی استفاده بهتر از زمین ها پس از بازسازی
- عملی بودن بازسازی ساختمان ها در آن نواحی
تجارب سئول
- نوسازی شهر، اغلب شامل روند جابجایی جمعیت با درآمد پایین و سپس خلق فضایی برای سود بخشی بیشتر به اماکن تجاری و توسعه سکونت برای گروه های با درآمد متوسط می باشد.
- برداشت مستأجرین خانه های حاصل از پروژه های نوسازی با وجود اینکه کیفیت خانه ها اعم از اندازه و تسهیلات، بهبود بیشتری یافته است بیشتر به منفی گرایش دارد که این مسأله ممکن است به دلیل بی ثباتی ذهنی حاصل از دوری از اجتماعات قبلی که در آن ساکن بوده اند، احساس محرومیت از سود زیادی که مالکان آپارتمان ها می برند و افزایش بار اقتصادی بعد از استقرار دوباره باشد بنابراین پروژه های نوسازی در سئول بیشتر در ارتباط با دوباره سازی شهری بوده است که آنها را به صورت مکان های اقتصادی درآورده و کمتر به منافع ساکنین و به خصوص مستأجرین توجه شده است و مطالعه و بررسی شواهد بیانگر آن است که تنها 20% ساکنین اصلی بعد از اتمام پروژه های نوسازی بناها دوباره در محل استقرار یافته اند.
تجارب سوریه
راه کارهای اجرایی به کار گرفته شده عبارتند از:
- فعالیت های بلادرنگ جهت تعمیر ضروری منازل خانوارهای کم درآمد و حفظ شالوده عمومی صدمه خورده.
- تهیه مطالعات باززنده سازی بر پایه بررسی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی برای تدوین برنامه ریزی کاربری اراضی و طرح توسعه.
- ارتقاء قوانین و ضوابط دولتی و آموزش توسعه پایدار به کارکنان آن.
- تلاش برای درگیر کردن نهادهای ذیربط محلی و نهادهای بین المللی و توسعه منابع سرمایه گذاری.
- آغاز نمودن فعالیت در طول فرآیند برنامه ریزی و ارزیابی نتایج حین پیشبرد برنامه جهت تنظیم فرآیند برنامه ریزی.
تجارب تونس
اهداف پروژه بازسازی بافت قدیمی محله حفصه شامل موارد زیر است:
- آماده ساز ی مسکن برای فقرا.
- ارتقاء استاندارد زندگی ساکنان.
- اعاده تنوع زیستی به بافت مرکزی شهر.
خصوصیات پروژه:
-پژوهش وسیعی برای تشخیص نیازهای ساکنان از طرف انجمن حفاظت از شهر انجام شد.
-ایجاد تداوم و پیوستگی بین بافت قدیم و جدید از طریق استفاده از الگوهای معماری بومی و تشویق بومیان اصلی بافت قدیمی به اقامت که از مقاصد بزرگ اجتماعی است.
-بهره گیری مناسب از امکانات اقتصادی از طریق تشویق سکنه به بازسازی خانه هایشان و کاهش قیمت اراضی خالی از سکنه و ایجاد سرمایه های لازم برای اعطای وام به متقاضیان.
-ایجاد تنوع در فعالیت های محله از قبیل احداث پارک، مرکز بهداشت، هتل، واحدهای اداری و تجاری.
- به حداقل رساندن تضاد موجود در محله با معماری معاصر.
- قبول پرداخت سهم بیشتری از هزینه های بازسازی توسط خانوارهای با درآمد بالا به عنوان یکی از ضمانت های مالی اجرای پروژه.
- معافیت ساختمان های بازسازی شده از مالیات بر املاک به عنوان یک سیاست تشویقی برای حفظ ساکنان بومی و استفاده از مالیات های دریافتی از واحدهای جدید برای احداث و نگهداری معابر و هزینه های بازسازی.
و در آخر باید یاد آور شد که بهره گیری از تجارب سایر کشور ها می تواند سهم مفید و عمده ای در الگو برداری و اجرای راه کار ها برای استفاده هر چه بهتر از پتانسیل های کشوری را دارا باشد.