عناصر و نقوش طبیعی بر معماری و هنر ادوار مختلف تاریخی اثرگذار بوده است تا جایی که گیاهان در میان ملل گوناگون از جایگاه و تقدس ویژه ای برخوردار هستند و همین امر موجب شده تا مفاهیم و جلوه‌هایی از عناصر و نقوش گیاهی در بطن هنر و معماری نهادینه شود.فرهنگ و تمدن کهن ایرانی سابقه‌ای درخشان و اثرگذار در طول تاریخ داشته است. از جمله ویژگی‌های اصلی و کاربردی نقوش تزئینی گیاهی در ایران که آن را از سایر ملل مجزا می‌کند این است که این هنر در ایران یک هنر فراگیر است و در بطن زندگی روزمره مردم وارد شده و نقش موثری در ابعاد گوناگون اجتماعی، آئینی، مذهبی، اعتقادی، فرهنگی و ... داشته است.
نقوش گیاهی جزء جدایی ناپذیر هنر ایرانی
نقوش گیاهی همواره جزء جدایی ناپذیر هنر ایرانی محسوب می‌شده است. در بیشتر رشته‌های هنری سنتی و اصیل ایرانی از قبیل حجاری، کاشی، فرش، سکه و ... طرح گل و گیاهان زیبای بسیاری به دست هنرمندان در طول تاریخ به تصویر کشیده شده است. می‌توان گفت نقوش گیاهی به عنوان اصلی‌ترین عنصر تزئینی در هنر ایرانی به فراوانی رواج داشته و خاستگاه و پیدایش آن به زمان هخامنشیان بر می‌گردد و در واقع تخت جمشید از اولین و منحصر به فردترین نمونه‌ها در کاربرد نقوش گیاهی به عنوان تزئینات بنا است. همچنین نقوش گیاهی از ابتدایی‌ترین و مهم‌ترین نقوش به کار رفته در حجاری‌های تخت جمشید بوده که به تدریج پیشرفت کرده است.
استفاده از نقوش گیاهی با اشکال هندسی در ایران زمین سابقه‌ای طولانی دارد. به ویژه در ایران باستان همواره از نقوش گیاهی به عنوان تزئینات پرکاربرد در بناها استفاده می‌شده است و در بناهای ایران باستان همواره شاهد به کارگیری نقوش گیاهی با توجه به معانی ویژه آنها بوده‌ایم. نقش مایه‌های گیاهی در بناهای مختلف معرف مفاهیم و مضامین گوناگونی بودند. در معماری دوره هخامنشی نقوشی شامل عناصر گیاهی و جانوری در حجاری بناها به کار می‌رفته است که نمونه‌هایی از آن را می‌توان در آثار باقی مانده در تخت جمشید دید. سرو، نخل و نیلوفر آبی از جمله عناصر گیاهی به کار رفته در حجاری‌های تخت جمشید است.
نقش مایه‌های گیاهی فقط جنبه تزئینی نداشته است
هدف از نقش مایه‌های گیاهی حک شده بر حجاری‌های تخت جمشید صرفا تزئینی نبوده است و این فرم‌ها با مفهوم تقدس و مورد احترام بودن گیاهان در فرهنگ و آئین آنان ارتباطی تنگاتنگ و مستقیم دارد. سیر تحول زمانی موجب می‌شود تا یک نقش مایه در یک مکان در دوره‌های مختلف تاریخی دچار دگرگونی شده و در تحول مکانی، از یک منطقه به منطقه‌ای دیگر راه پیدا کند. نقوش جانوری، انسانی، گیاهی و اساطیری از جمله نقوش پرکاربرد در انواع مختلف رشته‌ها و هنرهای سنتی ایران است.
طبیعت ریشه در فطرت ما داشته و نخستین مسکن انسان‌های اولیه بوده است. آدمی در پهنه هستی، زمین وسیع و آسمان آبی در کنار جانوران و گیاهان بسیاری زیسته و پیوسته در حال تکامل بوده بنابراین همواره از طبیعت الهام گرفته و نیازهایش را رفع کرده است. گل نیلوفر در سپیده دم باز و در هنگام غروب بسته می‌شود و به علت شباهت ظاهری به خورشید تشبیه شده و منبع الهی زندگی و همچنین نماد زندگی دوباره است. نقش گل نیلوفر یا لوتوس که نماد دوستی و صلح به شمار می‌رفته و مظهر آفرینش، حیات و یکی از شاخص‌ترین نمادهای گیاهی و باستانی نزد ایرانیان باستان بوده و نماد کمال، باروری و خورشید است.
گل نیلوفر نمادی از رویش معنوی
همچنین گل نیلوفر نمادی از رویش معنوی است چرا که در عین حالی که ریشه در مرداب داشته رو به نور و روشنایی دارد. نماد گل نیلوفر از نظر تقدس در هنر و معماری تمدن هخامنشی جایگاه ویژه‌ای داشته است. از جمله مهم‌ترین کاربردهای نقش گل نیلوفر در معماری ایران باستان به چشم می‌خورد. حجاری ستون‌ها، زیر و سر ستون‌های تخت جمشید موید این مطلب است.
گل نیلوفر آبی با نام‌های لوتوس و سوسن شرقی یک نماد مشترک میان ملل مختلف بوده و نیز در فرهنگ و تاریخ ایران باستان از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. ریشه این گل در خاک و ساقه‌اش در آب است و رو به سمت خورشید دارد. نماد نجابت، رشد معنوی، کمال، چرخه تولد و رشد انسان است. این گل با درون و عقاید انسان پیوندی عمیق داشته و ریشه در باورهای دینی، مذهبی و اسطوره‌ای دارد. با گذشت زمان در طول دوره‌های مختلف با تغییر آداب و رسوم، عقاید مذهبی و شرایط اجتماعی نه تنها رو به افول نگذاشته بلکه با صلابت و مستحکم‌تر، حضور و پایداری خودش را حفظ کرده است.
در اساطیر ایران گل نیلوفر نماد ایزد بانوی ناهید یا همان آب است که درآئین‌های آن زمان از جایگاه خاص و ویژه‌ای برخوردار بوده که در نقوش برجسته و حجاری‌های به جا مانده نیز به شکل زن جوانی به تصویر کشیده شده است و آناهیتا نامیده می‌شود.
از دیدگاه زرتشتیان گل نیلوفر یک گیاه مقدس بوده و با وجود اینکه در میان مرداب پرورش می‌یافته نمی‌توانسته به خودی خود بد باشد. در دوره هخامنشیان به عنوان عنصر تزئینی در بنا به کار می‌رفته است. برخی گیاهان در ایران باستان از اهمیت و جایگاه ویژه اساطیری، مذهبی و آئینی برخوردار بودند بعضی نیز صرفا جنبه تزئینی داشتند. بعضی به دلیل جایگاه اساطیری خود بیشتر از سایر نقوش در دوران‌های مختلف هنری مورد استفاده بودن مانند میخک، لوتوس، زنبق، انگور، انار، سرو و نخل.
جایگاه مقدس و اساطیری گیاهان
گیاهان در آئین و ادیان مختلف باستان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند و بعضی به دلایلی از جایگاهی مقدس و اساطیری برخوردار بوده و برگرفته از اعتقادات و باورهای دینی و مذهبی انسان‌ها بوده و علاوه بر تاثیر در زندگی روزمره در هنر هر دوره تجلی پیدا کرده است. نمادها و اسطوره‌های گیاهی همچنان در آثار هنری مختلف حفظ شده و اشاعه یافته‌اند. تقدس گیاهان در ایران از پیشینه و تاریخی کهن برخوردار است. این گیاهان به عنوان عنصر اصلی تزئینی در معماری و هنر ادوار مختلف زندگی بشر از عهد باستان تا عصر حاضر نقش و دوام داشته اند.
گل و گیاه از زمان باستان تاکنون از جمله علایق مردمان ایران زمین بوده است و همین علاقه سبب شد تا نقش آنها را در آثار به جا مانده به وفور در کنار نقوش جانوری ببینیم. حس معنوی حاکم بر آثار هنری هنرمندان دوره‌های مختلف از جمله ویژگی‌های مهم هنر ایرانی است که همواره با استفاده از نمادها به بیان مفاهیم آرمانی پرداخته است. نقش درخت از قدیمی‌ترین نقوش مقدس نزد ایرانیان است. استفاده از نقوش گیاهی و مقدس علاوه بر جنبه تزئینی، جنبه نمادین داشته و به عبارتی ریشه در باورهای مذهبی هر دوره دارد و نماد شگون، برکت، جاودانگی، قدرت، باروری و خیرخواهی بوده است.
همچنین بر اساس شواهد و آثار به جا مانده از ادوار مختلف، گل و گیاه نزد ایرانیان از قداست و حرمت ویژه‌ای برخوردار بوده به گونه‌ای که در اجتماع و ابعاد گوناگون زندگی مردم راه یافته است و با توجه به بررسی نقوش بسیاری که بر روی سنگ‌ها، مهرها و سفال‌ها یافت شده می‌توان گفت که تعدادی از آنها به جایگاه مقدس و اساطیری دست یافته‌اند و در طول دوره‌های مختلف و با توجه به باورها و آئین‌های دینی، مذهبی و اعتقادی دوره خاص، یک گیاه بیشتر مورد توجه بوده و از اهمیت بالاتری برخوردار بوده است.
جوانان نسل آینده باید با شناخت دقیق تاریخ، تمدن، فرهنگ و هویت گذشتگان این سرزمین به حفظ ارزش‌های نیاکان اهتمام ورزند و بدانند بررسی هنر ایرانی فقط از جنبه تزئینی نقوش حائز اهمیت نیست و می‌توان با مطالعه آنها به آداب، رسوم، زندگی روزمره و روابط اجتماعی با سایر حکومت‌ها و ملل پی برد.
* گزارش از ثنا فلاح سخنگو، کارشناس باستان‌شناسی